Në zemër të përvojës njerëzore qëndron një paradoks sa i lashtë, aq edhe fundamental: pse çdo fe në botë, nga Krishterimi te Hinduizmi, nga Islami te Judaizmi, pretendon me siguri absolute se është e vetmja rrugë e vërtetë drejt Zotit, ndërkohë që i konsideron të gjitha të tjerat si të gabuara apo të paplota?
Studiues të ndryshëm të feve pohojnë se kjo bindje nuk buron thjesht nga arroganca, por nga një ndërthurje komplekse e psikologjisë njerëzore, nevojave evolucionare për mbijetesë, strukturës logjike të vetë besimeve dhe narratives historike që ato kanë ndërtuar.
Pse jemi të programuar të besojmë në një të vërtetë?
Nga një këndvështrim shkencor dhe evolucionar, feja ka shërbyer si një mekanizëm i fuqishëm për bashkëpunim dhe kohezion social. Historiani Yuval Noah Harari argumenton se aftësia e Homo Sapiens për të besuar në “mite dhe tregime të përbashkëta” – si perënditë, kombet apo paratë – ishte ajo që i lejoi të bashkëpunonin në grupe masive dhe të dominonin planetin.
Në këtë kontekst, një fe nuk ishte thjesht një sistem besimi personal, por një element unifikues social. Krijimi i një identiteti të përbashkët “ne” (besimtarët e vërtetë) kërkonte në mënyrë të pashmangshme krijimin e një kategorie “ata” (jobesimtarët ose besimtarët e devijuar). Ky instinkt njerëzor, i rrënjosur thellë në të kaluarën tonë evolucionare, e bën pretendimin për të vërtetën absolute një mjet mbijetese për grupin.
Për më tepër, truri i njeriut është i prirur të kërkojë rregull dhe të shmangë paqartësinë, një fenomen i njohur si “disonanca kognitive”. Është psikologjikisht e vështirë të mbahen dy ide kundërshtuese njëkohësisht, si për shembull “Feja ime është e vërtetë” dhe “Një fe tjetër që e kundërshton besimin tim, është gjithashtu e vërtetë”. Zgjidhja më e thjeshtë për trurin është të pranojë njërën si të vërtetë absolute dhe ta hedhë poshtë tjetrën.
Kur besimi bëhet zgjedhje racionale
Filozofia gjithashtu ofron shpjegime interesante për këtë fenomen. Matematikani dhe filozofi i shekullit të 17-të, Blaise Pascal, propozoi një argument të famshëm, të njohur si ‘Kumari i Paskalit’. Ai argumentoi se të besoje në Zotin kristian ishte “basti” më racional. Ky argument, ndonëse pragmatik, zbulon një të vërtetë më të thellë: në mungesë të provave empirike, besimi bëhet një zgjedhje strategjike.
Sot, megjithatë, po vërejmë një fenomen të ri në nivel global: braktisjen graduale të fesë, veçanërisht në shoqëritë perëndimore. Rritja e arsimimit, përhapja e shkencës dhe aksesi i pakufishëm në informacion përmes internetit po e gërryejnë këtë ekskluzivitet, që deri tani, feja kishte monopol mbi të.
Kozmologjia moderne, për shembull, tregon se universi u formua rreth 13.8 miliardë vite më parë nga një ngjarje e njohur si Big Bang. Kjo linjë kohore kozmike, e mbështetur nga prova si rrezatimi kozmik i sfondit dhe zgjerimi i universit, bie ndesh me rrëfimet e krijimit si ai i Biblës, ku përmendet se Dielli, Hëna dhe yjet u krijuan ditën e katërt.
Si truri formëson përvojat shpirtërore
Duke lëvizur nga bota e jashtme te ajo e brendshme, psikologjia dhe neuroshkenca tregojnë se truri ynë është i prirur të kërkojë shpjegime dhe të shohë qëllim edhe aty ku nuk ka. Frika ekzistenciale nga vdekja është një nga shtysat më të fuqishme drejt besimit, pasi feja ofron ngushëllimin e një jete të përtejme.
Besimi absolut përballë transparencës globale
Kësaj tabloje të zbulimeve shkencore i shtohet edhe faktori më i fuqishëm i kohës sonë: interneti. Prandaj, kur i vendosim të gjitha pjesët bashkë, kuptojmë se pretendimi i çdo feje për të vërtetën absolute nuk është një akt arrogance, por një testament i fuqishëm i historisë sonë.